نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس
2 استادیار گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس
3 کارشناس موسه پژوهشهای برنامه ریزی اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی
چکیده
کلیدواژه‌ها
1. مقدمه
بخش کشاورزی یکی از بخشهای مهم اقتصادی است و بررسی ارتباط میان عوامل موثر بر صادرات این بخش، از اهمیت زیادی برخوردار است، این بخش علاوه برتأمین امنیت غذایی، نقش مؤثری درتوسعه اقتصادی، اشتغال وصادرات غیرنفتی کشوردارد. ایران نیزازاین قاعده مستثنی نبوده و بخش کشاورزی در این کشورازاهمیت خاصی برخوردارمی‌باشد و همواره نقش چشم‌گیری درصادرات غیرنفتی داشته‌است (خلیلیان و فرهادی، 1381: 3). از طرف دیگر وابستگی متقابل میان کشورهای دنیا، موجب گسترش تجارت میان آنها گردیده است. در نتیجه، مطابق با نظریههایتجارت، اگر کشوری موانع تجاری خود را کاهش دهد، منافع اقتصادی حاصل از آن، نه به سایر کشورها، که به خود آن کشور نیز خواهد رسید، زیرا در سایه تجارت آزاد، مصرف کنندگان به کالای بهتر و ارزانتر دسترسی پیدا میکنند و تولیدکنندگان نیز تحت فشار رقابت، کارایی بهتری پیدا میکنند (ابریشمی و مهرآرا، 1385: 2). از طرفی، صادرات به عنوان موتور محرک رشد اقتصادی شناخته میشود و در شرایط کنونی، حضور در بازارهای جهانی امری اجتناب ناپذیر است. از طرفی بالا بردن توان صادراتی باعث افزایش تولید ناخالص داخلی، اشتغال و بهبود کیفیت کالاهای تولیدی میشود و همچنین میتواند تراز پرداختها را بهبود ببخشد (زواره، 1382: 2).
معرفی کشورهای عضو اکو:سازمان همکاری اقتصادی (ECO)[1] یک سازمان اقتصادی منطقهای است. سه کشور ایران، پاکستان و ترکیه در سال1962نخستین بار این سازمان را پایه‌ریزی کردند. این سازمان در ابتدا با نام «آر سی دی» آغاز به کار کرد. پس از انقلاب در ایران، کار سازمان با وقفه مواجه شد و در سال ۱۳۶۴با نام «اکو» حیات خود را از سر گرفت. پس از فروپاشی شوروی، در سال ۱۳۷۲کشورهای افغانستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان، ازبکستان، و تاجیکستان نیز به سازمان اکو پیوستند. این سازمان هم‌اکنون با ده عضو، حدود ۳۳۰ میلیون نفر جمعیت و ۸،۶۲۰،۶۹۷ کیلومتر مربع وسعت کشورها، امکانات نفت، گاز و صنعت را در اختیار دارد. ارزش صادرات کشاورزی در این کشورها در سال 2010 بیش از 25 میلیارد دلار بوده است، که نشاندهنده جایگاه ویژه کشاورزی در صادرات این کشورها میباشد. بیشترین ارزش صادراتی متعلق به ترکیه با 8/11 میلیارد دلار و کمترین آن متعلق به ترکمنستان با 218 میلیون دلار است. صادرات کشاورزی ایران در این سال بیش از 4/5 میلیارد دلار بوده است، که از این لحاظ دومین جایگاه را در بین این کشورها دارد (2010IMF & FAO,).
در جهان امروز که همکاری‌های منطقهای و یکپارچگی منطقهای به مثابه تجربه‌ای کوچک از آزادسازی اقتصادی در دستورکار بسیاری از دولتها قرار گرفته است، سازمان همکاری اقتصادی به لحاظ پتانسیل‌های اقتصادی و منابع غنی و سرشار مهمترین سازمان همکاری در منطقه محسوب میشود، که ایران نیز عضو آن است. بررسی وضعیت اقتصادی کشورهای عضو نشان میدهد که بخش کشاورزی سهم عمده‌ای در تولید ناخالص داخلی و درآمدهای صادراتی آنها دارد و نسبت قابل توجهی از جمعیت فعال این کشورها در بخش کشاورزی اشتغال دارند. بنابراین، این بخش به‌ویژه تجارت خارجی آن از اهمیت کلیدی برخوردار است و میتواند نقش تعیین کننده‌ای در تعیین جهت و موقعیت کلی توسعه‌ی اقتصادی اعضا داشته باشد.
در ادامه ادبیات تحقیق و سیر زمانی تکامل مقالات در رابطه با عوامل موثر بر صادرات نفتی در داخل و خارج از کشور آورده شده است. در بخش سوم مواد و روشهایی که در تحقیق مورد استفاده قرار گرفته، توضیح داده شده و در بخش چهارم نیز نتایج حاصل از تخمین تابع صادرات محصولات کشاورزی در کشورهای اکو آورده شده است. در نهایت نیز پیشنهادهایی در جهت بهبود شرایط داده شده است.
2. ادبیات تحقیق
مطالعات گوناگونی در مورد عوامل موثر بر صادرات غیرنفتی در داخل و خارج انجام گرفته است. نوفرستی و عرب مازار (1372) نرخ ارز و تولید ناخالص داخلی را بر روی صادرات غیرنفتی موثر میدانند، همچنین پاکدامن (1377) علاوه بر متغیرهای اقتصادی، متغیرهای اجتماعی، سیاسی و حقوقی را هم بر صادرات اثر گذار میداند. با این حال طیبی و فرهادی کیا (1379) در مطالعه خود به این نتیجه میرسند که چون در ایران همواره تضعیف پول ملی از طریق سیاستهای پیمان ارزی، نرخهای متعدد ارز و... شکل گرفته است، بدین ترتیب کلیه تسهیلات، تشویقها و محدودیتهای ریالی و غیر ریالی به صادرکننده، جملگی در نرخ ارز تاثیر گذاشته و باعت تغییر در صادرات میشوند.
هژبر کیانی و نیک اقبالی (1379) نرخ ارز و نوسانات آن را بر روی صادرات محصولات کشاورزی اثرگذار میدانند. خلیلیان و فرهادی (1381) نیز قیمتهای نسبی، تولید ناخالص داخلی، نرخ ارز و مصرف داخلی را بر روی صادرات محصولات کشاورزی موثر میدانند. شاکری(1383) علاوه بر نرخ ارز و نرخ تورم، بهرهوری نیرویکار و میزان رقابت پذیری را نیز در صادرات غیرنفتی دخیل میداند. ابریشمی و مهرآرا (1385) آزادسازی تجاری را بر روی صادرات غیرنفتی موثر میدانند، به علاوه کرمی و زیبایی (1387) علاوه بر نرخ ارز و درآمد خارجیان، نوسانات نرخ ارز را نیز بر روی صادرات محصولات کشاورزی اثرگذار میداند. همچنین ابریشمی و همکاران (1388) علاوه بر شاخصهای جهانی شدن، درآمد جهانی، تولید ناخالص ملی، نرخ ارز حقیقی، بهروهوری، تورم و درآمدهای نفتی را بر روی صادرات اثر گذار تشخیص دادهاند.
در مطالعات خارجی محققان عوامل گوناگونی را بر صادرات محصولات کشاورزی موثر میدانند. برای مثال خان (1979) عواملی مانند ارزش صادرات، قیمت جهانی، درآمد داخلی، درآمد واقعی را بر روی صادرات موثر میداند. از طرف دیگر پسران (1984 و 1997) عواملی مانند قیمت داخلی کالاهای تولید شده، قیمت جهانی کالاها و نرخ ارز را بر روی صادرات موثر میداند، و یا باند[2] (1987) صادرات را تابعی از نرخ ارز، قیمت‌ها و درآمد میداند. از طرفی به اعتقاد اسکویی و همکاران (2001)، افزایش در هزینه های تجارت نیز یکی از عوامل کاهش در صادرات است.
با بررسی مطالعات تین برگن[3] (1962)، اندرسون[4] (1979)، برگ استراند[5] (1985)، فرانکل[6] (1993) و دیدرروف[7] (1995) میتوان بیان نمود که نرخ ارز واقعی، جمعیت و درآمد کشورهای واردکننده، نرخ تعرفه و فاصله بین کشورها از مهمترین عوامل تعیین کننده صادرات غیر نفتی به شمار میآیند. کلیرجان[8] (2007 و 2010) نیز عوامل فوق رو بر روی صادرات غیر نفتی موثر دانسته است. همچنین خان و کلیرجان (2011) نیز علاوه بر متغیرهای فوق، هزینههای تجارت را نیز در صادرات غیرنفتی دخیل میدانند.
در این مطالعه نقش عوامل گوناگون بر روی صادرات محصولات کشاورزی مورد بررسی قرار میگیرد و با توجه به محدودیت دادهها سعی شده است از بیشترین متغیرهای مهم در تخمین مدل استفاده شود که در ادامه به تفصیل بیان میگردد.
3. مواد و روشها
دراین مطالعه ازروش دادههای تابلویی[9] استفاده میشود. دادههای تابلویی، محیط بسیار مناسبی برای گسترش روشهای تخمین و نتایج نظری فراهم میکنند و محققان قادر به استفاده از دادههای مقطعی و سری زمانی برای بررسی مسایلی به کار میروند که امکان مطالعه آنها در محیطهای فقط مقطعی یا فقط سریزمانی وجود ندارد. روش دادههای تابلویی، روشی برای تلفیق دادههای مقطعی و سریزمانی است (بالتاجی[10]، 2005: 48):
|
(1) |
که در این رابطه، جزء اخلال دارای توزیع نرمال است و بازای آن تمام iها و tها مستقل از میباشند. برای این منظور ابتدا بایستی بررسی نمود که آیا ناهمگنی یا تفاوتهای مقطعی وجود دارد یا خیر؟ در صورت وجود ناهمگنی از روش دادههای تابلویی و در غیر این صورت از روش حداقل مربعات معمولی (OLS)[11] جهت تخمین مدل استفاده میشود.ها نیزکه بیان کنندة اثرات مقطعی یا ناهمگنیها در کشورها هستند، در قالب اثرات تصادفی[12] یا اثرات ثابت[13] ظاهر میشوند و در مقایسه با روش حداقل مربعات معمولی (OLS)، در قالب فرضیه زیر مورد ارزیابی قرار می گیرند:
حداقل یکی ازها مخالف صفر است:
به منظور آزمون فرضیه های فوق، از آماره به صورت زیر استفاده می شود:
|
(2) |
که در آن RRSS[14] مجموع مجذورات پسماندهای مقید (دادههای تابلویی)، SRSS[15] مجموع مجذورات پسماندهای غیرمقید (دادههای تلفیقی )، N تعداد کل کشورها، T تعداد مشاهدات زمانی و K تعداد پارامترهای مورد برآورد است.
چنانچه در رابطه فوق،F محاسباتی ازF جدول با درجه آزادیهای N-1 و NT-N-K در ناحیه بحرانی بزرگتر باشد، فرضیه رد شده و بنابراین مدل دادههای تابلویی صحیح میباشد، به طوری که ناهمگنی یا اثرات مقطعی قابل مشاهده است. اما چنانچه F محاسباتی از F مربوطه در جدول کوچکتر باشد، آنگاه نمیتوان فرضیه را رد کرد. بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که ناهمگنی یا اثرات فردی وجود ندارد و باید مدل رگرسیونی از طریق روش حداقل مربعات معمولی (OLS) برآورد شود. برای انتخاب بین مدلهای اثرات ثابت و اثرات تصادفی، از آزمون هاسمن[16] استفاده میشود که این آزمون به صورت زیر است:
|
(3) |
به طوری که در آن دارای توزیع بادرجه آزادی R است. ماتریس واریانس- کوواریانس برای ضرایب مدل اثرات ثابت و ماتریس کوواریانس ضرایب مدل اثرات تصادفی میباشد. چنانچه و همبسته باشند، و میتوانند به طور معناداری متفاوت بوده و این انتظار وجود دارد تا این امر در آزمون منعکس شود. درآزمون هاسمن، تایید فرضیة بیانگر انتخاب روش اثرات تصادفی و عدم تایید آن بیانگر انتخاب روش اثرات ثابت است.
در نهایت مدلی که برای صادرات محصولات کشاورزی در کشورهای حوزه اکو به کار برده شده است، به صورت زیر است:
|
(4) |
که در این رابطه، i نشان دهنده کشور و t نشان دهنده زمان است.Ax نشان دهنده میزان صادرات محصولات کشاورزی،Pop جمعیت، Gnp تولید ناخالص ملی به قیمت ثابت سال 2000، RER نرخ ارز واقعی، GRER مقدار نوسانات نرخ ارز حقیقی و EXI شاخص قیمت کالاهای صادراتی هر یک از کشورهای عضو اکو میباشد.
معادله فوق در دو حالت ایستا و پویا و به صورت لگاریتمی تخمین زده میشود. برای تخمین پویا از روش تعیمم یافته گشتاورها (GMM) که توسط آرلانو-بوند، آرلانو-بور، نیوی و رسن و ولتز وایکن توسعه داده شده استفاده شده است. برای رفع همبستگی متغیر باوقفه و سایر متغیرهای توضیحی از ماتریس ابزارها استفاده میشود که آرلانو- بوند تخمین زن GMM دو مرحلهای را ارایه میدهند.
اندازهگیری نوسانات نرخ ارز (عدم اطمینان): عدم اطمینان، تغییرات غیر قابل پیشبینی در یک متغیر اقتصادی است، که چون نمیتوان این تغیییرات را در آینده پیشیبینی کرد، میتواند تأثیرات زیادی را بر سایر متغیرهای اقتصادی بگذارد. از روش GARCH (واریانس ناهمسان شرطی خود توضیح تعمیم یافته)[17] برای به دست آوردن نا اطمینانی متغیرهای سری زمانی استفاده میشود. در این مدل، واریانس شرطی بر اساس اطلاعات دوره قبل و خطای پیش بینی گذشته تغییر کرده و نشان دهنده نااطمینانی میباشد.
مدل رگرسیونی [18]ARCH مطرح شده توسط انگل[19] به طور مشخص بین واریانس شرطی و غیرشرطی تفاوت قائل شده و واریانس شرطی را تابعی از خطاهای گذشته فرض کرده است. بولرسلو[20] (1986)، با افزایش میزان انعطاف پذیری و مجموعه اطلاعات ARCH، علاوه بر جملات خطا، وقفه های خود واریانس شرطی را نیز وارد مدل میکند. مدل ناهمسان واریانس شرطی تعمیم یافته توسط بولرسلو به صورت زیر است (اندرس، 2007):
|
(5) |
با توجه به رابطه (5) و پایای فرآیند گارچ، میانگین و واریانس غیرشرطی به صورت زیر در میآید:
|
(6) |
بنابر این برای یک فرآیند پایای GARCH(p,q) واریانس غیرشرطی مقدار ثابت، در حالی که واریانس شرطی در طول زمان ثابت است.
سادهترین مدل گارچ، مدل GARCH(1,1) است که برای نرخ ارز به صورت زیر تعریف میشود:
|
(7) |
حال در صورت وجود اثرات آرچ و ناهمسانی واریانس در رابطه فوق، میتوان از آن به عنوان ابزاری برای ریسک حاصل از نوسانات بهره برد. برای به دست آوردن مناسبترین مدل ARCH یا GARCH از معیارهای آکائیک (AIC) و شوارتز- بیزین (SBC) استفاده میشود. برای استخراج شاخص نااطمینانی نرخ ارز واقعی از طریق الگوی GARCH، ابتدا باید مدل اولیه برای تبین رفتار نرخ ارز برآورد شود، که برای این منظور با توجه به نمودار همبسنگی نگار، از مدل ARIMA استفاده میشود.
4. بحث و نتایج
قبل از شروع تخمین بایستی ایستایی متغیرهای مورد نظر بررسی گردد.[21] برای این کار از آزمون دیکی فولر تعمیمیافته (ADF) استفاده شده است[22]. داده های مورد نیاز از سایت FAO و IMF گردآوری شده و برای به دست آوردن نوسانات نرخارز حقیقی هم از روشهای نااطمینانی واریانس بهره گرفته شده است. در جدول (1) نوع واریانس شرطی که برای هر کشور تخمین زده شده، قابل مشاهد میباشد که بعد از تخمین آن میزان نوسانات با توجه به آن استخراج گردیده است. البته برای پرهیز از طولانی شدن مطلب، فقط نوع معادلات آورده شده است:
جدول1. نوع واریانس ناهمسانی استفاده شده برای تخمین نوسانات نرخ ارز حقیقی برای هر کشور
|
نام کشور |
آذربایجان |
ایران |
قزاقستان |
قرقیزستان |
پاکستان |
|
واریانس ناهمسانی |
GARCH (1,1) |
GARCH (0,1) |
GARCH (0,1) |
GARCH (1,1) |
GARCH (1,0) |
|
نام کشور |
تاجیکستان |
ترکیه |
ترکمنستان |
ازبکستان |
|
|
واریانس ناهمسانی |
GARCH (1,0) |
GARCH (1,1) |
GARCH (1,1) |
GARCH (1,0) |
|
|
منبع: یافتههای تحقیق |
|
||||
حال با توجه به هر یک از معادلات بالا و برای هر کشور، متغیر نوسانات نرخ ارز حقیقی استخراج میگردد. در ادامه، قبل از تخمین معادله، به بررسی آماره Fلیمر و آزمون هاسمن پرداخته میشود. آماره آزمون Fلیمر نشان دهنده این است که بایستی از روش پانل برای برآورد استفاده شود.
نتایح آزمون هاسمن نشان میدهد که برآورد به روش اثرات ثابت درست است. معادله صادرات محصولات کشاورزی در دو حالت ایستا و پویا و به صورت لگاریتمی تخمین زده شده که نتایج آن در جدول 2 آورده شده است.
جدول 2. نتایج تخمین تابع صادرات کشاورزی کشورهای حوزه اکو
|
|
متغیر |
نوع تخمین |
||||
|
|
تخمین پویا(GMM) |
آمارهt |
تخمین ایستا(اثرات ثابت) |
آمارهt |
||
|
|
عرض از مبدا |
62/4- |
(11/10-)* |
69/1- |
(48/2-)** |
|
|
|
صادرات با وقفه |
86/0 |
(4/31)* |
- |
- |
|
|
|
تولید ناخالص ملی |
31/0 |
(99/2)* |
13/0 |
(88/3)* |
|
|
|
جمعیت |
58/0- |
(62/5-)* |
45/0- |
(68/1-)*** |
|
|
|
نرخ ارز |
02/0 |
(73/6)* |
04/0 |
(24/7)* |
|
|
|
نوسانات نرخارز حقیقی |
01/0- |
(84/1-)*** |
005/0- |
(77/0-) |
|
|
|
شاخص قیمت محصولات صادراتی |
28/0 |
(48/3)* |
4/0 |
(09/16)* |
|
|
|
R2 |
98% |
98% |
|||
|
|
DW |
6/1 |
00/2 |
|||
|
|
|
51/842F= (00/0) * |
Instrument rank= 122 J-statistic= 80.11 |
|||
|
منبع: یافتههای مقاله، *، ** و *** به ترتیب معنا داری در سطح 1، 5 و 10 درصد است. |
|
|||||
برای بررسی معتبر بودن ماتریس ابزارها از آزمون سارگن[23] استفاده میشود که در این آزمون فرضیه صفر، حاکی از عدم وجود همبستگی ابزارها با اجزاء اخلال میباشد.
قبل از تفسیر نتایج، بایستی همگرایی متغیرهای به کار رفته مورد بررسی شود. اگر باقیماندههای معادلات تخمین زده شده ایستا باشند، آنگاه همگرایی معادله تایید شده و رگرسیون تخمین زده شده ساختگی نبوده و ضرایب قابل اعتماد خواهند بود، نتیجه بررسی ایستایی معادله صادرات کشاورزی که با روش GMM تخمین زده شده است در جدول (3) آورده شده است که نتایج حاصل از آمارهها، دلالت بر ایستایی باقیماندهها داشته و در نتیجه ضرایب قابل تفسیر میباشند.
جدول 3. نتایج ایستایی مقدار باقیمانده در تخمین GMM
|
|
مقدار آماره |
مقدار احتمال |
نوع فرضیه صفر |
|
|
|
آماره t لوین، لین و چو |
66/11- |
0000/0 |
فرضیه صفر: دارای ریشه واحد است (با فرض وجو ریشه واحد مشترک) |
|
|
|
آماره پسران و شین |
24/10- |
0000/0 |
فرضیه صفر: دارای ریشه واحد است (با فرض وجود ریشه واحد انفرادی) |
|
|
|
آماره کای دو ADF |
91/111 |
0000/0 |
فرضیه صفر: دارای ریشه واحد است (با فرض وجود ریشه واحد انفرادی) |
|
|
|
آماره کای دو PP |
37/149 |
0000/0 |
فرضیه صفر: دارای ریشه واحد است (با فرض وجود ریشه واحد انفرادی) |
|
|
|
منبع: یافتههای مقاله |
|
|
|
|
|
با توجه به نتایج به دست آمده از روش GMM، در جدول 2، مشاهده میشود که صاردات با وقفه اثر مثبتی بر روی صادرات محصولات کشاورزی کشورها دارد. از طرف دیگر، افزایش تولید ناخالص ملی کشورها باعث میشود که صادرات محصولات کشاورزی افزایش یابد. از طرف دیگر جمعیت کشورهای عضو، اثر منفی بر روی صادرات کشاورزی دارد، چرا که با افزایش جمعیت خود کشورها، مصرف داخلی از کالاهای کشاورزی افزایش یافته و باعث میشود که صادرات کاهش یابد. متغیر شاخص قیمت کالاهای صادراتی نیز اثر مثبت و معناداری بر روی مقدار صادرات کشورها داشته است.افزایش در نرخ ارز که به معنای کاهش ارزش پول ملی است باعث میشود که صادرات محصولات کشاورزی افزایش یابد، اما در مقایسه با بقیه متغیرها اثر کمتری دارد. نکته مهم این است که وقتی از نرخ ارز حقیقی استفاده میشود، بایستی نوسانات آن نیز مد نظر قرار گیرد. بر این اساس وارد کردن مقدار نوسانات، اثر منفی بر صادرات محصولات کشاورزی در این کشورها داشته است.
5. جمعبندی و پیشنهادها
در این تحقیق اثر متغیرهای محتلف بر صادرات کشاورزی در حوزه اکو مورد بررسی قرار گرفت. برای این منظور از رهیافت داده های تابلویی استفاده شده است. برای این منظور از متغیرهایی مانند تولید ناخالص ملی، جمعیت، نرخ ارز و نوسانات آن و شاخص قیمت محصولات صادراتی استفاده شده است. سازمان همکاری اقتصادی (اکو) در حوزه کشاورزی میتواند موفقیتهای بیشتری کسب نماید، و با توجه به افزایش رقابت در دسترسی به بازارهای جهانی، تقویت بیشر همکاریها میتواند منجر به افزایش توان رقابت و گسترش صادرات محصولات کشاورزی در این کشورها گردد. در نهایت پیشنهادات زیر با توجه به نتایج تحقیق ارایه میگردد:
- با توجه به اثر مثبت نرخ ارز حقیقی بر روی صادرات محصولات کشاورزی، میتوان با افزایش آن به صادرات محصولات کشاورزی کمک کرد. اما نکته در این است که وقتی از نرخ ارز شناور استفاده میشود، بایستی میزان نوسانات آن نیز در نظر گرفته شود، چرا که اثر منفی بر روی صادرات خواهد داشت. حال، هرچند افزایش نرخ افزایش نرخ ارز به رونق صادرات کمک میکند ولی بایستی از نوسانات شدید ارز جلوگیری شود و نیز رشد اقتصادی میتواند به بهبود فضای کسب و کار در بخش کشاورزی کمک کند.
- افزایش در تولیدات ناخالص ملی در این کشورها نیز یکی از عوامل تاثیرگذار بر روی صادرات محصولات کشاورزی است. در نتیجه با توسعه و سرمایهگذاری در بخشهای اقتصادی و افزایش در تولید ناخالص ملی، میتوان به افزایش در صادرات محصولات کشاورزی در این کشورها امیدوار بود.
پیشنهاد میگردد، با توجه به اهمیت و نقش تعرفهها و مشوقهای صادراتی، اثر این گونه عوامل نیز در مطالعه جداگانهای مورد آزمون قرار بگیرد.
[1].Economic Cooperation Organization
[2]. Bound
[3]. Tinbergen
[4]. Anderson
[5]. Bergstrand
[6]. Frankel
[7]. Deardorff
[8]. Kalirajan
[9]. Panel Data
[10]. Baltagi
[11]. Ordinary Least Square
[12]. Random Effect
[13]. Fixed Effect
[14]. Restrict Residual Sum Squares
[15]. Un Restrict Residual Sum Square
[16]. Hausman Test
[17]. Generalized Autoregressive Conditional Heteroskedasticity
[18]. Autoregressive Conditional Heteroskedasticity
[19]. Engel
[20]. Bollerslev
[21]. لازم به ذکر است که کشور افغانستان به علت نداشتن اطلاعات و آمار کافی از مدل حذف گردیده است.
[22]. به علت طولانی شدن مطالب، از ذکر نتایج خودداری میگردد.
[23]. Sargan Test
)