نوع مقاله: مقاله پژوهشی
چکیده
کلیدواژه‌ها
1- مقدمه
امروزه بسیاری از مطالعات تجربی به بررسی بازارها به منظور اتخاذ سیاستهای مفید و اثرگذار در حوزه اقتصاد مربوط میشوند. از طرفی با یک نگاه اجمالی به صنایع ایران در مییابیم که سیاستهای اعمال شده در این صنایع به طور عمده در قالب سیاستهای جایگزینی واردات بوده است که در عمل ایجاد ساختار انحصاری و متمرکز را در اکثر بازارهای صنعتی کشور از جمله بازار خودرو به ارمغان نیاورده است، بطوریکه قدرت انحصاری موجود در این بازارها توسط چندین بنگاه برتر در سایه اعمال سیاستهای حمایتی دولت، با نگاهی دروننگر، که همواره به صورت تضمین شده، بازار داخلی را در اختیار داشتهاند و منجر به ایجاد ساختار صنعتی شده است به گونه ای که بدون توجه به تحولات بازارهای جهانی فقط به حضور خود در نظام اقتصاد داخلی میاندیشد. از این جهت شناسایی ساختار بازارها میتواند گامی موثر در سیاستگذاریها بجا گذارد. به این دلیل مطالعه حاضر به بررسی ساختار و عملکرد بازار خودرو سواری ایران میپردازد.
در خلال این بررسی اولین سوالی که مطرح میشود این است که آیا ساختار بازار خودرو سواری ایران انحصاری است؟ در جهت شناسایی ساختار بازار با بهکارگیری منحنی تمرکز، ابتدا تصویر کلی از این بازار ارائه شده است و سپس شاخصهای نسبت تمرکز، هرفیندال-هیرشمن، آنتروپی در طول دوره1386-1377 به منظور محاسبه تمرکز بهکار گرفته شدهاند. این مقاله به دنبال این پرسش است که آیا ساختار بازار خودرو سواری ایران انحصاری است؟
در ادامه بحث بدین سوال پاسخ داده میشود که نتیجه ساختار ناقص بازار (شرایط انحصاری) در خصوص رفاه اجتماعی چیست؟ در این بخش با هدف شناسایی نتایج عملکرد صنعت با بهکارگیری روش کالین و مولر و استفاده از دادههای مربوط به 5 شرکت اصلی تولید کننده خودرو سواری در دوره زمانی 86-1379 به محاسبه هزینه اجتماعی انحصار در سال 1386 پرداخته میشود.
این مقاله به صورت زیر ساماندهی شده است:
ابتدا ادبیات موضوع بیان میشود و سپس در بخش دوم پیشینه تحقیق در این راستا ارائه میگردد. در بخش سوم تمرکز در بازار خودرو سواری ایران محاسبه میشود و در نهایت در بخش چهارم محاسبه هزینه اجتماعی انحصار بر اساس روش کالین و مولر مدنظر قرار میگیرد.
2- ادبیات موضوع
در اقتصاد یکی از شاخصهای مورد استفاده برای بررسی وضعیت رقابت و انحصار و شناسایی ساختار هر صنعت (بازار)، درجه تمرکز[1] است. ساختار بازار معرف خصوصیات سازمانی بازار میباشد که با شناسایی آن میتوان رقابت در بازار را مشخص نمود. تمرکز مهمترین متغیر ساختاری است که بیانگر وضعیت تعداد بنگاهها و توزیع بازار در میان بنگاههای موجود در آن بازار است. برای پرداختن به تمرکز ابتدا باید حدود صنعت و سپس متغیر مورد نظر (تولید، فروش، اشتغال،....) را مشخص نمود، که پیرو آن، این سوال مطرح است که در میان شاخصهای اندازهگیری تمرکز کدام یک بهترین است؟ در پاسخ به این سوال شاخصهای پیشنهادی متعددی مطرح میشوند که هر کدام از آنها نقاط قوت و ضعف خود را دارند، که بسته به موقعیتهای مختلف بهکار میروند. بهطور کلی از طریق دو نوع معیار (مطلق و نسبی) میتوان اندازه تمرکز را سنجید، معیارهای مطلق هم به تعداد بنگاهها و هم نحوه توزیع بازار توجه دارند، در حالی که معیارهای نسبی تمرکز صرفا بر حسب نحوه توزیع بازار بین بنگاهها محاسبه میشوند. (خدادادکاشی، 1377، ص91)
از میان معیارهای فوق شاخصهای نسبت تمرکز، هرفیندال-هیرشمن، آنتروپی و منحنی تمرکز به منظور شناسایی بازار در این مطالعه بهکارگرفته شدهاند که مشخصات آنها در جدول شماره (1) ارائه شده است.
بهطور کلی عملکرد اقتصادی عبارت است از: مجموعه آثار و نتایجی که از فعالیت اقتصادی ناشی میشود. انحراف قیمت از هزینه نهایی و کاهش سطح تولید متناظر آن مولد هزینه رفاهی مصرفکنندگان و یکی از جنبههای مهم عملکرد بنگاه میباشد. تصویر (1) اثرات رفاهی انحصار را به صورت دقیقتر نشان میدهد. انحصارگر با کاهش تولید و دریافت قیمتی بالاتر از سطح رقابتی باعث کاهش رفاه معادل سطح ABE (معروف به مثلث رفاه) شده و نیز سطح CPAB اشاره به انتقال درآمد از طرف مصرفکنندگان به سمت انحصارگر دارد که سود یا رانت انحصاری نامیده میشود.
اما مسالهای قابل ذکر آن است که صرف دانستن نوع ساختار یک صنعت و حصول اطمینان از انحصاری بودن آن کل اطلاعات مورد نیاز در خصوص هزینه اجتماعی انحصار[2] را در بر نمیگیرد، بلکه ما نیازمند شاخصهایی در جهت اندازهگیری هزینه اجتماعی انحصار میباشیم.
جدول 1: شاخصهای اندازهگیری مطلق و نسبی تمرکز
|
مشخصات این روش |
شاخص |
|
|
منحنی تمرکز تصویر گرافیکی از درجه تمرکز در صنعت میباشد، که محور افقی و محور عمودی به ترتیب بر حسب تعداد بنگاهها و درصد سهم از کوچک به بزرگ در نظر گرفته میشوند. که در این صورت منحنی تمرکز از پایین به بالا محدب خواهد شد و هرچه شیب بیشتر باشد بیانگر آن است که میزان تمرکز در بازار بالاتر است. اگر بازار مساوی بین بنگاهها توزیع شده باشد، در این صورت نقاط مختصات روی نیمساز قرار میگیرد و در غیر آن صورت نقاط در محور مختصات پراکنده خواهند بود. (قانون رقابت،1384، ص 26) |
منحنی تمرکز |
شاخص نسبی تمرکز |
|
این شاخص نسبتی از محصول بازار که توسط n بنگاه بزرگتر تولید میشود را مشخص میسازد و از جمله متداول ترین شاخص اندازهگیری تمرکز است که در اکثر مطالعات تجربی از این شاخص استفاده میشود. N اختیاری انتخاب میشود. دامنه این شاخص بین صفر تا صد است، که عدد100 مبین یک بنگاه در بازار و عدد صفر بیانگر تعداد بیشماری بنگاه با سهم کوچکی از بازار است. (کاشی،1377، ص 105) |
نسبت تمرکز چند بنگاه برتر |
شاخصهای مطلق تمرکز |
|
در این شاخص اطلاعات تمامی بنگاههای صنعت منظورمیشود، از این رو آن را شاخص اطلاعات کامل مینامند و مقدار آن معادل مجموع مجذور سهم بازاری تمامی بنگاههای صنعت است و به این دلیل بر اهمیت بنگاههای بزرگتر به وسیله تخصیص وزن بیشتر به آنها تاکید میگردد. (کاشی،1377، صص 112-106) |
هرفیندال- هیرشمن |
|
|
این شاخص معیار معکوس تمرکز است یعنی هنگامی که آنتروپی افزایش مییابد، تمرکز کاهش مییابد. این شاخص از جمع وزنی سهم بازار بنگاهها بدست میآید، به طوری که به سهم هر بنگاه وزنی معادل داده میشود. دامنه تغییرات این شاخص بین صفر و Log n است، هر چه به صفر نزدیکتر باشد، بازار انحصاریتر و هرچه به Log n نزدیکتر باشد، بازار رقابتیتر میباشد و به بررسی تحولات سهم بازاری بنگاههای کوچک میپردازد. (یوسفی، 1384، ص320) |
آنتروپی |
به منظور محاسبه هزینه اجتماعی انحصار، روشهای مختلفی ارائه شدهاند، که هر کدام از آن روشها با انجام یک سری از فروض تخمینهای مختلفی از هزینه رفاهی انحصار ارائه میکنند. به طور کلی بحث هزینه اجتماعی انحصار اولین بار توسط‌هاربرگر[3] (1954) مطرح شد که با در نظر گرفتن یک سری فروض[4]، بیان نمود که در شرایط انحصاری به دلیل بالاتر بودن سطح قیمت از شرایط رقابتی شکاف تقاضا معادل ایجاد میشود به طوری که سطح ABE را معادل رفاه از دست رفته (گم شده)[5] در نظر گرفت. در نهایت میتوان گفت که روش‌هاربرگر با محاسبه حاصل جمع مثلث رفاه از دست رفته برای تمامی بازارها به محاسبه هزینه اجتماعی انحصار پرداخت.
به روش‌هاربرگر انتقادات متعددی مبنی بر آن که تخمین پایینی از هزینه انحصار را بدست میدهد، وارد شد که از جمله پوزنر (1975) مطرح نمود که هزینه اجتماعی انحصار به مثلث رفاه محدود نمی‌شود، بلکه وی هزینه فرصت منابعی را که صرف کسب قدرت انحصاری میشود، به عنوان آثار رفاهی منفی انحصار در نظر میگیرد. با توجه به شکل (1) پوزنر[6] هزینه اجتماعی انحصار را به صورت حاصل جمع مثلث رفاه (سطح ABE ) و رانت انحصاری (سطح CPAB) در نظر گرفت.
در نهایت تمامی انتقادات منجر به ارائه روش کالین و مولر[7] گردید که هزینه اجتماعی انحصار را متشکل از دو جزء کاهش مازاد رفاه مصرفکنندگان و جزء دوم هزینه کسب و حفظ موقعیت انحصاری بیان نمودند.
نمودار 1: هزینه اجتماعی انحصار
به عبارتی آنها معتقد بودند هر بنگاه تا اندازهای دارای قدرت بازاری است و اخلالی که توسط هر یک از آنها در رفاه جامعه ایجاد میشود، باید جداگانه محاسبه شود. بر این اساس کالین و مولر برای ارزیابی هزینههای اجتماعی انحصار به تفاوت سود متوسط صنعت از نرخ بازده رقابتی توجهی نکردند، بلکه آنها تنها بنگاه‌هایی را که نرخ سود آنها بالاتر از بازده رقابتی بود، در نظر گرفتند و تنها مازاد سود این بنگاهها را در هزینههای اجتماعی لحاظ نمودند. به عبارتی آنها ضرر رفاهی را ابتدا در سطح بنگاه محاسبه نمودند و بعد جمع کردند که با استفاده از اطلاعات آماری حاشیه قیمت–هزینه و کشش